Bywają lektury wywołujące szczególny rodzaj niechęci, która jednak każe wbrew sobie brnąć w tekst do ostatniej kartki. A jeśli dochodzi do tego głębokie przekonanie, że raz rozpoczętej książki nie wolno odkładać, póki się jej nie skończy, ma się dużą szansę na zauroczenie powieścią Atwood.

„Opowieść podręcznej” to antyutopia pozornie stworzona na wzór Huxleya, Orwella, Lema czy Goldinga. Atwood opowiada historię o metodach podporządkowywania sobie drugiego człowieka poprzez sprytne manipulowanie treściami starotestamentowymi przeniesionymi na grunt współczesny.

W niedalekiej przyszłości, na terenie Stanów Zjednoczonych, pod rządami ultraortodoksyjnych chrześcijan, zostaje utworzona Republika Gileadzka. Ponieważ zmaga się z problemem masowej bezpłodności kobiet, zostaje w niej wprowadzona szczególna polityka seksualna, oparta na ścisłej kontroli prokreacji. Kobiety zostają internowane do obozu zamkniętego, gdzie szkoli się je na służebnice Boga, mające rodzić dzieci mężczyznom ze szczytów władzy. Gilead tworzy system o zhierarchizowanym układzie zależności: wyższą kategorię społeczną stanowią płodne kobiety, zwane podręcznymi; kobiety bezpłodne, zwane Martami, pełnią rolę służących; Ciotki tworzą kobiece oddziały szturmowe, zajmujące się kontrolą jednych i drugich, natomiast znajdujące się na szczycie drabiny społecznej Żony odpowiadają za wychowanie dzieci. Hierarchię podkreśla szczególna symbolika kolorów szat, które noszą kobiety: niebieski - Żony, zielony - Marty, biały - Córki, natomiast podręczne ubrane są na czerwono, na wzór średniowiecznych prostytutek, napiętnowanych przez publiczny nakaz noszenia czerwonych nakryć głowy. Grupę reproduktorek rekrutuje się z grona kobiet, które w okresie przedrewolucyjnym żyły w związkach nieformalnych, dlatego obowiązuje je całkowite posłuszeństwo wobec obozowego regulaminu oraz kontrola, przywodząca na myśl reguły funkcjonowania obozów koncentracyjnych. Głównym celem władzy jest zacieranie śladów przeszłości i zastępowanie pamięci o niej dyscypliną naturalnego porządku: „Te czasy, mówiąc historycznie, to była anomalia – powiedział Komendant. – Taki wyskok. Myśmy po prostu tylko przywrócili naturalny porządek rzeczy”*.

„Opowieść podręcznej” jest rodzajem proroctwa-przestrogi. Czasy anarchii, ujęte w stwierdzeniu: „byliśmy społeczeństwem ginącym z nadmiaru wyboru”*, przypominają naszą teraźniejszość. Atwood tworzy obraz społeczeństwa totalitarnego, ukrytego pod deklaracjami realizacji ideałów boskiego porządku. Gilead jest światem ściśle uporządkowanym od chwili narodzin aż do śmierci, który w imię poszanowania godności i wolności kobiet odmawia im prawa do samostanowienia, począwszy od sfery seksualnej, po intelektualną: „Staram się zbyt wiele nie myśleć. Jak wszystko inne, tak samo myśl musi być racjonowana”*. Widać jak na dłoni prymitywne mechanizmy władzy, konfrontujące idee autonomii z wyższym porządkiem i prawem naturalnym, wiarę z rytuałem, wolność z dobrem społecznym, a miłość bliźniego z obowiązkami prokreacyjnymi.

Mocnym punktem powieści jest też specyficzny humor i szczególne gry językowe, do których uciekają się bohaterki, próbując oswoić sytuację, w jakiej się znalazły. Żarty są gorzkie i niezwykle przenikliwe, świadome swojej siły i celu.

Śmiało można nazwać powieść Atwood filozoficzną przypowieścią, która ani na chwilę nie traci z oczu pojedynczego człowieka. Szeregowa podręczna, traktowana jak materiał niemal laboratoryjny, „godne naczynie”*, używając określeń powieściowych Ciotek, pozostaje ze swoją osobistą relacją w centrum tego odrażającego świata. Dlatego to coś więcej niż sugestywna fikcja społeczna, stanowiąca ostrzeżenie przed tymi, którzy dzierżą „pochodnie przyszłości”*. To przerażający opis bezradności wobec szaleństwa człowieka, na które nie wystarczy odpowiedzieć wzruszeniem ramion.

Długo po lekturze miałam wrażenie, że cała ta historia dzieje się tu i teraz, za ścianą. Tak, opowieść podręcznej skutecznie wytrąca z błogiego stanu wieczornej drzemki...

---
* M. Atwood, "Opowieść podręcznej", tłum. Z. Uhrynowska-Hanasz, wyd. Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992.