Moje kontakty z kulturą i literaturą japońską nie były do tej pory zbyt intensywne, ale te kilka pozycji książkowych, które trafiły w moje ręce, zdołało mnie oczarować swoim klimatem. Jednocześnie jednak nie potrafię pozbyć się przeświadczenia, że jakaś część przekazu była dla mnie niedostępna i wymknęła się mojemu sposobowi pojmowania świata. Pisarstwo Murakamiego wydaje się bardziej... europejskie.

Przygodę z Murakamim rozpoczęłam od „Kroniki ptaka nakręcacza” - jednego z późniejszych dzieł (1995) tego japońskiego autora, uznanego za jego największe osiągnięcie pisarskie.

Akcja powieści (wierzchnia jej warstwa) toczy się w Japonii w okresie od czerwca 1984 do grudnia 1985 roku. To wycinek z życia głównego bohatera – Toru Okady. Liczne retrospekcje jednak zarówno cofają czytelnika w czasie, jak przenoszą w przestrzeni i łączą z innymi ludźmi, którzy niespodziewanie stają się postaciami centralnymi, do których przywiązuje się on w stopniu nie mniejszym niż do głównego bohatera.

„Ptak nakręcacz” to tajemniczy, zawsze skryty w listowiu ptak o przenikliwym głosie przypominającym zgrzyt nakręcanej sprężyny. Jego głos słychać zawsze w przełomowych momentach – nakręca on sprężynę wydarzeń. „Jeśli się jej nie nakręci, świat staje w miejscu. Lecz nikt o tym nie wie. [...] Ptak nakręcacz lata w różne miejsca i wszędzie po trochu nakręcając sprężynę, wprawia świat w ruch”*. W pewnym momencie Toru Okada nazywa siebie Ptakiem Nakręcaczem, nieświadomy jeszcze, że teraz bieg wydarzeń zależy wyłącznie od niego.

Trzydziestoletni Toru odchodzi z pracy, stwierdzając, że nie jest ona tym, co chciałby i mógłby robić przez całe życie. Zaczyna spędzać całe dnie w domu, poświęcając się monotonnym domowym obowiązkom. I nie wiadomo jak wszystko potoczyłoby się dalej, gdyby nie zaginął... kot. Od tej chwili w życiu Toru–Ptaka Nakręcacza zaczynają pojawiać się dziwni ludzie, odchodzi od niego ukochana żona, a nieskomplikowane istnienie zaczyna nabierać wielu wymiarów.

Trudno „Kronikę ptaka nakręcacza” potraktować jak baśń o szewczyku o prawym sercu i wielkiej odwadze, który pokonując wszelkie przeszkody rusza na ratunek pięknej księżniczce, bowiem próby odzyskania żony są jedynie osią, wokół której obracają się inne wydarzenia. Ba, inne pokłady rzeczywistości. Bo „rzeczywistość składa się z kilku warstw”* i pod dostrzeganą przez ogół powierzchnią pulsują kolejne jej złoża.

Murakami podpatruje mechanizmy rządzące dniem powszednim większości ludzi, drobiazgi dotyczące korelacji między nimi; elementy szarej rzeczywistości, doświadczane przez każdego człowieka, tak nagminne i pozornie nieistotne, że zazwyczaj nie poświęcamy im dość uwagi, by ubrać je w słowa. Pisarz chwyta te drobne fragmenty codzienności, nadaje im za pomocą słów kształt i barwę przyciągające naszą uwagę, i buduje z nich wielosegmentowy wachlarz, który przesłania nam inny, mniej oczywisty świat.

Ale nie tylko wielowarstwowość świata jest przedmiotem rozważań Murakamiego. Wskazuje on także na wielość i różnorodność elementów, które tworzą taki wachlarz, plaster miodu czy, jak dla jednej z bohaterek, liściastą koronę drzewa – podkreśla fragmentaryczność rzeczywistości. Prowokuje do zadania sobie pytania o zasadność sądu, że to logika rządzi naszym światem i życiem, bo być może wiele wydarzeń następujących po sobie nie jest wcale ciągiem przyczynowo-skutkowym, lecz zbiorem przypadkowych elementów. „Zdaje mi się, że jedna oderwana rzecz doprowadziła do innej oderwanej rzeczy i tak nastąpiły różne wydarzenia”* – mówi jedna z bohaterek. Rodzi się także pytanie o ważność tych drobiazgów dla naszego życia: „Wszyscy pomijają te głupie, zrozumiałe dla każdego na pierwszy rzut oka rzeczy i jak najszybciej posuwają się naprzód. Ja tego nie robię. Najwięcej czasu poświęcam głupstwom, bo wiem, że im więcej czasu im poświęcę, tym lepiej ułoży się reszta.”* – mówi inny bohater i projektując otwarcie nowej restauracji, zamiast tworzyć biznesplany, spędza dnie całe na obserwacji ludzkich twarzy w miejscu planowanego otwarcia punktu. (To cudowne!)

Narratorem powieści jest jej bohater – Toru Okada, a może raczej głównym narratorem jest główny bohater. Jego opowieść bowiem splata się z opowieściami i listami innych osób, tworząc skupisko przylegających do siebie elementów ukazujących nam pewien obraz, którego spójność jest umowna. Myślę, że doskonale sposób przekazu oddadzą słowa Toru Okady odnoszące się do techniki opowiadania jednej z bohaterek powieści: „...nie mówiła po kolei, a przeskakiwała w czasie tu i tam, tak jak jej przyszła ochota. Bez uprzedzenia cofała się, by potem znowu wyskoczyć w przeszłość, wprowadzała nagle nowe osoby, które okazywały się głównymi bohaterami. Musiałem z uwagą snuć domysły, aby zrozumieć, do którego miejsca jej biografii należy dana opowieść, ale zdarzało się też, że nie mogłem się domyślić. Mówiła o rzeczach widzianych na własne oczy, a równocześnie o wydarzeniach, których nie była świadkiem”*. A jednak to pozorny chaos i nie utrudnia on odbioru. Język jest w miarę prosty i przejrzysty – rozbudowane porównania i określenia zastępuje mnogość i różnorodność odniesień.

Myślę, że powieść ta zdobędzie uznanie wielu osób. Szczególnie tych, którym podoba się twórczość Jonathana Carrolla, choć podobieństwo jest nieco zwodnicze i niewątpliwie „Kronika ptaka nakręcacza” jest powieścią o wiele bardziej złożoną, głębszą znaczeniowo, a przez to znacznie trudniejszą w odbiorze. Po tysiąckroć warto się jednak z nią zmierzyć.

=========
* Wszystkie cytowane fragmenty pochodzą z książki „Kronika ptaka nakręcacza”, Murakami Haruki, przeł. Anna Zielińska-Elliott, wyd. Muza, 2004.