Niccolo Machiavelli napisał „Księcia” w 1513 roku, przerywając pisaną od roku 1512 najobszerniejszą ze swoich prac – „Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza”. To ”Książę” okazał się jednak najistotniejszy w dorobku Makiawela. To z tym dziełem kojarzy się uczniom i studentom powiedzenie „cel uświęca środki” i strategia wybierania mniejszego zła. To dzięki „Księciu” przymiotnik „makiaweliczny” zyskał sobie potoczne znaczenie jako „nielojalny, perfidny, przewrotny”. Czy jednak tylko tyle wynika z lektury ?

Utwór jest zbiorem nauk ofiarowanych przez Makiawela Wawrzyńcowi Wspaniałemu, synowi Piotra de’ Medici. Zawiera rady i przestrogi dotyczące funkcji, którą ma ów pełnić (jako panujący, rzecz jasna). Zostały one bogato zilustrowane przykładami ze współczesnej autorowi Italii i z czasów starożytnych.

Ma więc książę dojść do władzy dzięki swej dzielności, wytracić w podbitym państwie ród tam panujący; wystawić porządne wojsko, by móc stoczyć walkę z każdym wrogiem. Poświęcać się głównie sprawom wojskowym, świadomie kształtować swój wizerunek... i tak dalej; natykamy się w ciągu tego długiego wywodu zarówno na oczywistości, jak i spostrzeżenia dość niebanalne, zarówno przerysowane, jak i te najzupełniej prawdziwe. Wyłania się oto władca silny, rozumny, bezwzględny i srogi, a zarazem nie budzący u poddanych ni nienawiści, ni pogardy; ma to być człowiek sprytny, „najokrutniejszy lew i najchytrzejszy lis”, który wykorzysta wszelkie dostępne mu środki, aby rządzić poddanymi w sposób przez siebie wybrany i uchronić się przed spiskiem i nieprzychylnością ze strony poddanych bądź też własnego wojska.

Ciekawe i trafne są przemyślenia Makiawela na temat ludzkiej natury, które zgrabnie wplata on w konkretne i rzeczowe rady dla księcia.

„ (...) wszak sposób, w jaki się żyje, jest tak różny od tego, w jaki się żyć powinno, że kto, chcąc czynić tak, jak się czynić powinno, nie czyni tak, jak inni ludzie czynią, ten gotuje raczej swój upadek niż przetrwanie; bowiem człowiek, który pragnie zawsze i wszędzie wytrwać w dobrem, paść koniecznie musi między tylu ludźmi, którzy nie są dobrymi. Otóż niezbędnym jest dla księcia, który pragnie utrzymać się, aby potrafił nie być dobrym i zależnie od potrzeby posługiwał się lub nie posługiwał dobrocią”.

„Można bowiem o ludziach w ogóle powiedzieć, że są niewdzięczni, zmienni, kłamliwi, unikający niebezpieczeństw i chciwi zysku; gdy im czynisz dobrze, wszyscy są ci oddani, ofiarują ci swą krew i mienie, życie i dzieci, kiedy potrzeba jest daleko (...), lecz odwracają się gdy się w potrzebie znajdziesz”.

„Mniej boją się ludzie krzywdzić kogoś, kto budzi miłość, niż tego, który budzi strach. Albowiem miłość jest trzymana węzłem zobowiązań, który ludzie, ponieważ są nikczemni, zrywają, skoro tylko nadarzy się sposobność osobistej korzyści, natomiast strach jest oparty na obawie kary; ten więc nie zawiedzie nigdy.”

Trudno zdaniom tym odmówić słuszności, choć takie brutalne prawdy wywołują w każdym człowieku naturalny, odruchowy sprzeciw. Nie od dziś znają socjologowie teorie, które jasno udowadniają, w jak zafałszowany sposób postrzegamy siebie i innych, sobie przypisując przede wszystkim zalety, innym – przede wszystkim wady; jak swoje błędy usprawiedliwiamy fatalnymi okolicznościami, błędy innych tłumaczymy ich głupotą, lenistwem, niedbalstwem... Nie można jednak nie zauważyć pewnego przerysowania - to ono zapewne przysporzyło Machiavellemu takiej złej sławy. Wiele tu zdań okrutnych, generalizujących i krzywdzących; na każdym kroku natykamy się na miażdżącą krytykę człowieka jako istoty interesownej, z natury złej i nikczemnej.

Niech za zakończenie tej krótkiej wypowiedzi posłużą słowa Krzysztofa Teodora Toeplitza, zawarte we wstępie do „Księcia”:

„ (...) postać Niccolo Machiavellego od ponad pięciu stuleci towarzyszy dziejom naszej cywilizacji, a jego nauki budzą na przemian wstręt i podziw, niechęć i uznanie. Jest on tym, o którym Stendhal powiedział krótko, że "pozwolił nam opisać człowieka", nie tylko zresztą przez to, jakim go opisał, lecz także dzięki sposobowi, w jaki rozmaici ludzie reagują na nauki Machiavellego”.