"Skoro dzielimy dumę narodową płynącą z naszych zwycięstw, chwalebnych czynów i ogromnego polskiego wkładu do zbiornicy wartości ogólnoludzkich (...), musimy także zdobyć się na poczucie narodowego wstydu za czyny haniebne. (...) Jeśli oczekujemy od innych zadośćuczynienia za zbrodnie popełnione na Polsce i Polakach, musimy także okazać wolę zadośćuczynienia za zło wyrządzone przez nas bliźnim".

Jan Nowak-Jeziorański


"Podziwiam Grossa za przenikliwość i odwagę. I choć z niektórymi z jego argumentów nie zgadzam się, inne zaś mnie irytują lub nawet złoszczą, jest w tym nuta zawodowej zazdrości: chciałbym umieć pisać takie książki".

profesor Piotr Wróbel, University of Toronto


"Bodźcem do napisania tej książki była, jak to często bywa, inna książka. Wiele lat temu natknąłem się na niewielki tomik wydany przez Miriam Hochberg-Mariańską, która w czasie okupacji pracowała w krakowskim oddziale »Żegoty« (Rada Pomocy Żydom). Mariańska, Żydówka o świetnej »aryjskiej« urodzie, działała w konspiracji, była bardzo odważna i na fałszywych papierach szczęśliwie przeżyła lata okupacji. Po wojnie jako przedstawicielka Centralnego Komitetu Żydów w Polsce jeździła po kraju, wyszukując żydowskie dzieci oddane na przechowanie katolickim rodzinom lub instytucjom.

Wiele z tych dzieci było już osieroconych albo też krewni czy rodzice, którzy przeżyli wojnę, nie wiedzieli, gdzie ich szukać. Oczywiście, zarówno rodzinom, jeśli pozostały przy życiu, jak i działaczom żydowskich organizacji ogromnie zależało na odnalezieniu i odzyskaniu zagubionych dzieci, co niekiedy okazywało się bardzo skomplikowane (...).

Mariańska z wielkim oddaniem poświęciła się podjętej pracy i jeszcze w 1947 roku, pod auspicjami Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej, wydała małą książeczkę zatytułowaną »Dzieci oskarżają«, w której zebrała relacje o losach kilkunastu żydowskich dzieci i ich wybawicieli, a w przedmowie napisała, że pośród bohaterskich Polaków ratujących te dzieci znaleźli się ludzie, którzy prosili, aby nie ujawniała ich nazwisk. I dodała takie wyjaśnienie: »W tej książce w wielu zeznaniach wymieniane są nazwiska ludzi, którzy dzieci żydowskie ratowali, w innych użyto tylko inicjałów. Dlaczego - jeśli nazwiska są znane? Nie wiem, czy jakiś człowiek poza granicami Polski pojmie i zrozumie fakt, że uratowanie życia ściganemu przez zbrodniarza, bezbronnemu dziecku może okryć kogoś wstydem i hańbą lub narazić na przykrości«.

Czytałem to ostatnie zdanie, mieszkając w Polsce, ale i tak »fakt«, o którym pisze Mariańska, był dla mnie kompletnie nie do pojęcia".

(ze "Wstępu" autora)


Jan Tomasz Gross - urodził się w 1947 roku w Warszawie. W roku 1965 rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim. Aresztowany za udział w wydarzeniach marcowych w 1968 roku, po zwolnieniu wyjechał wraz z rodzicami z Polski.

Naukę kontynuował w Stanach Zjednoczonych. W 1975 uzyskał doktorat na Uniwersytecie Yale i tam w następnych latach wykładał. Pracował także na Emory University w Atlancie oraz na New York University. Obecnie jest profesorem Uniwersytetu w Princeton. Był stypendystą Fulbrighta oraz fundacji Guggenheima i Rockefellera.

Współtworzył emigracyjny kwartalnik poświęcony historii - "Aneks". Prace Grossa, pisane w języku polskim i angielskim, były tłumaczone na francuski, niemiecki, rosyjski, hebrajski, rumuński i ukraiński. Najważniejsze z nich to monografie "Polish Society under German Occupation: The Generalgouvernement, 1939-1944" (1979) i "Revolution from Abroad: The Soviet Conquest of Poland's Western Ukraine and Western Belorussia" (1988). Wraz z Ireną Grudzińską-Gross wydał zbiory relacji "War Through Children's Eyes" (1981) i "W czterdziestym nas matko na Sybir zesłali..." (1983). Ta ostatnia pozycja, wydana pierwszy raz w Londynie, zyskała status kultowej i była kilkakrotnie wydawana w drugim obiegu w Polsce, m.in. przez Solidarność w Warszawie oraz wydawnictwo Profil we Wrocławiu. Pierwszy raz oficjalnie opublikowano ją w kraju w 1990 roku.

W roku 2000 została wydana najgłośniejsza książka Jana Tomasza Grossa - "Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka", która wywołała najżywszą od lat publicystyczną i naukową dyskusję o historii. "Sąsiadów" nominowano do Nagrody Literackiej Nike. Wcześniej po polsku ukazały się jeszcze: w roku 1998 "Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców i komunistów 1939-1948" oraz "Studium zniewolenia. Wybory październikowe, 22 X 1939" w roku 1999.

W 1996 roku roku Jan Tomasz Gross został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.


[Znak, 2008]