[poniżej wiele spoilerów, ale i tak nie dorównam wydawcy (Poznańskie, 2002), który w drugim zdaniu blurba (z dwóch) zdradził clou historii, które ma miejsce w 3/4 książki]

Jeśli chcecie rzetelnej, wieloaspektowej recenzji powieści Młyn na wzgórzu (Gjellerup Karl (Gjellerup Karol)), sięgnijcie po tekst Dot: Pod kapturem starego młyna. Ja tutaj umieszczę jedynie trochę zapisków i luźnych przemyśleń.

Na początek o gatunku: wydawca zrobił babola, określając tę książkę mianem "dramatu miłosnego" - to raczej (jak pisze Dot we wspomnianej recenzji) dramat psychologiczny, ewentualnie nawet swego rodzaju horror, w dużej mierze także moralitet w klasycznym, wysokim stylu - przynajmniej w założeniu, bo sam ton powieści wymęczył mnie mocno, nie czytałem ani z przyjemnością, ani z zapartym tchem, ani z głębokim zastanowieniem. Tym niemniej JAKIEŚ przemyślenia się pojawiły.

Powieść ma zasadniczo dwoje głównych bohaterów - młynarza Jakuba Carlsena i piękną dziewkę służebną Lizę Vibe. Ta ostatnia to fałszywa, wyrachowana dziewka, wiejska femme fatale, wodząca za nos mężczyzn, którzy nawet gdy widzą, że piękna jest urodą, lecz ohydna charakterem, omamieni jej wdziękami, zupełnie tracą głowę - tak, jak właśnie młynarz. Po śmierci żony Christiny Jakub (zgodnie z obietnicą poczynioną przy łożu umierającej) ma szczytny zamiar poślubić spokojną, pobożną i pełną cnót Hannę, siostrę swego przyjaciela (Hanna potrafi rozmawiać o wzniosłych, uduchowionych sprawach, o pięknu, gra Jakubowi poruszające melodie na fortepianie). Jednak Jakuba potrafi omotać Liza, która ma chrapkę na pozycję młynarzowej i ucieka się do kuszenia tak młynarza, jak i wszystkich niemal mężczyzn wokół - ze znakomitym powodzeniem! Gdy dopina swego, a rozpalony namiętnością Jakub obiecuje jej małżeństwo, Liza z niejasnych powodów wdaje się w romans z parobkiem młynarskim - co rozjusza Jakuba i pcha go do zbrodni na obojgu. Tutaj wchodzi ezoteryka i horror: po śmierci tej dwójki we młynie zaczyna straszyć, a Jakub wiedziony wyrzutami sumienia przyznaje się do haniebnego czynu, choć wszystko wokół sprzyja uznaniu go niewinnym.

Powieść zdaje mi się dyskusją w temacie "czy moralność jest przeciwna naturze?" Konflikt przebiega na linii natura kontra kultura (którą prowadzi i wspiera religia). Naturalna jest skłonność młynarza ku Lizie, ciągnie go do niej czyste zwierzęce, instynktowne pożądanie - takie, jakie obecne jest u wszystkich gatunków Ziemi, dzięki któremu wszelkie gatunki rozmnażają się i przedłużają swe trwanie. Jakub próbuje zwalczyć swą naturalną skłonność, stara się zapanować rozumem nad instynktami, a orężem jest mu ludzka moralność (z nałożonym frameworkiem chrześcijańskim). Liza natomiast opanowuje swe skłonności w dalekowzrocznym celu - dzięki czemu osiąga przegraną rozsądku Jakuba z jego pragnieniami. Później jednakże i ona ulega nastrojowi chwili, zmysły biorą górę, czym ostatecznie doprowadza do swej zguby - jak w klasycznym moralitecie. Co więcej: zasłużona kara spotyka cudzołożnych kochanków - ale i tego, który sprawiedliwość wymierza. Ostatecznie więc nie wygrywa ani natura, ani moralność - lecz w sumie obie leżą pokonane!

Przez ostatnie sto - dwieście lat stopniowo odbywa się powrót ku naturze, książki takie jak "Młyn na wzgórzu" czy "Tessa d'Urberville" nie miałyby dziś racji bytu. Przestarzałe pojęcia, jak cudzołóstwo i moralność odchodzą powoli w niebyt, słusznie bowiem przeszkadzały ludziom w zwyczajnym życiu, w czerpaniu zeń przyjemności, która przecież nikomu krzywdy nie czyniła.

Warte odnotowania: Bohaterowie wiele palą tytoniu - dziś większe oburzenie budziłby ów "niezdrowy tryb życia" niż cudzołóstwo czy rozwiązłość.