„Pierwszorzędna rekonstrukcja historycznie złożonej, lecz niezmiernie ważnej fazy stosunków niemiecko-sowieckich. Analiza przyczyn wojny niemiecko-sowieckiej i jej strategicznych mechanizmów jest wyśmienita. Zbadanie alternatywnych sowieckich planów wojennych istotnie rzuca nowe światło na zachowanie Stalina, szczególnie we wczesnych fazach wojny”.

Zbigniew Brzeziński


„Jest to fascynująca historia przyjaźni i rywalizacji, nienawiści i intryg dwóch wodzów a zarazem zbrodniarzy – Hitlera i Stalina, którzy stali na czele największych w dziejach ludzkości totalitarnych potęg. Starcie było nieuniknione. Sławomir Dębski, wybitny polski historyk młodego pokolenia, dochodzi – na podstawie nowych nieznanych dokumentów – do zaskakujących wniosków. Odpowiada na pytania, które od blisko 70 lat pozostają otwarte: Jakimi motywami kierowali się przywódcy hitlerowskiej III Rzeszy i radzieckiej Rosji zawierając 23 sierpnia 1939 r. Pakt Ribbentrop–Mołotow? Dlaczego Niemcy dokonały 22 czerwca 1941 r. napaści na Związek Radziecki? Autor nie ulega – w poszukiwaniu odpowiedzi na te i inne pytania – utartym schematom ani propagandowym stereotypom. Ma odwagę formułowania sądów niezależnych i samodzielnych”.

Adam Daniel Rotfeld


„Monografia Dębskiego stanowi jak dotąd najbardziej drobiazgowe studium stosunków niemiecko-sowieckich i to nie tylko w języku polskim [...] Autorowi należy się duże uznanie za napisanie dzieła, które zapewne przez czas dłuższy będzie niekwestionowanym źródłem dla historyków-badaczy stosunków niemiecko-sowieckich w latach 1939–1941”.

Anna M. Cienciała, „Zeszyty Historyczne” 2004, z. 150


Pierwsza od czasów książki Aleksandra Bregmana („Najlepszy Sojusznik Hitlera”, Londyn 1958) tak szczegółowa i obszerna monografia na temat stosunków III Rzeszy i Związku Sowieckiego, od momentu zawarcia paktu Ribbentrop-Mołotow aż do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. Pozycja ta została przygotowana w oparciu o solidną bazę źródłową i jest wynikiem wieloletnich badań autora w archiwach niemieckich, rosyjskich oraz w polskim Archiwum Akt Nowych. Uwzględnia ona najnowsze osiągnięcia historiografii rosyjskiej, niemieckiej i polskiej. Publikacja zawiera wiele oryginalnych ustaleń, nowatorskich, odważnych, a czasami kontrowersyjnych tez, pozwalających na zweryfikowanie dotychczasowych poglądów.

Zdaniem autora przesłanki, jakimi kierowali się Hitler i Stalin zawierając układ z 23 sierpnia 1939 r. były odmienne. Dla Hitlera był to wyłącznie manewr taktyczny, który miał doprowadzić do izolacji Polski na arenie międzynarodowej i tym samym nadać przygotowywanej niemieckiej napaści na to państwo charakter wojny lokalnej. Stalin rozumiał intencje Hitlera, ale pomagając mu zrealizować plan napaści na Polskę, sowiecki przywódca kierował się innymi względami. Jego celem było obalenie „porządku wersalskiego” w Europie, dzięki czemu Związek Sowiecki mógł odzyskać pozycję międzynarodową, którą przed I wojną światową zajmowała carska Rosja. Dopomagając Hitlerowi wzniecić kolejną wojnę światową przywódca bolszewików stwarzał także warunki dla wybuchu rewolucji światowej.

Autor w kolejnych rozdziałach wnikliwie analizuje rozwój stosunków niemiecko-sowieckich w latach 1939–1941, współpracę obu stron w zakresie realizacji tajnego protokołu dodatkowego Paktu Ribbentrop-Mołotow. Odrębnie omawiane są aspekty wojskowe. W przeciwieństwie do dotychczasowych interpretacji, autor zwraca uwagę na dużą rolę ministra spraw zagranicznych III Rzeszy Joachima von Ribbentropa w kształtowaniu niemieckiej polityki wobec Rosji. W oparciu o nieznane wcześniej materiały archiwalne odkrywa kulisy sformułowania przez niego idei zawarcia ścisłego sojuszu wojskowego między III Rzeszą i ZSRS w 1939 r., która ostatecznie została jednak przez Hitlera odrzucona w grudniu 1940 r.

Po upadku Francji w 1940 r. Stalin popełnił błąd w ocenie położenia i możliwości Niemiec. W jego przekonaniu Hitler nie mógł rozpocząć wojny z ZSRS przed rozprawą z Imperium Brytyjskim i był skazany na szukanie porozumienia z Moskwą. Stalin, godząc się na dalszą współpracę niemiecko-sowiecką, postawił Hitlerowi warunki, które wynikały z jego dawnego sposobu myślenia, sprzed wybuchu wojny światowej. Tymczasem sytuacja zasadniczo się zmieniła, gdyż Hitler zdawał sobie sprawę, iż współpraca ze Stalinem za cenę przyznawania ZSRS koncesji w Europie stanowi dla Niemiec pułapkę. Latem 1940 r. obie strony zainicjowały przygotowania do wojny, która w kalkulacjach obu stron miała mieć identyczny – zaczepny i wyprzedzający zamiary przeciwnika charakter.

Erudycja autora i podstawy źródłowe pracy są imponujące. Autor wykorzystał setki dokumentów z archiwów niemieckich, rosyjskich, polskich, brytyjskich i amerykańskich. Z dużym znawstwem porusza zarówno aspekty polityczne, wywiadowcze, jak i wojskowe. Książka, choć jest pozycją naukową, jest napisania przystępnym językiem.


dr Sławomir Dębski – historyk, specjalista w zakresie polskiej polityki zagranicznej oraz stosunków międzynarodowych. Od 6 lipca 2010 r. pełnił funkcję Pełnomocnika Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego do spraw Ustawy o Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia. W latach 2007–2010 był Dyrektorem Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych.

Autor cenionej monografii „Między Berlinem a Moskwą. Stosunki niemiecko-sowieckie 1939–1941”, PISM, Warszawa 2003 (wyd. I), 2007 (wyd. II) oraz wielu prac zbiorowych, edycji źródeł w tym tomu „Polskich Dokumentów Dyplomatycznych 1918” oraz „Polish Documents on Foreign Policy, 24 October 1938–30 September 1939”, a także kilkuset artykułów naukowych, publicystycznych i prasowych.

[Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 2007]