W tym roku Tydzień Książek Zakazanych obchodzimy pod hasłem „Nasze prawo do czytania”, które ma zwrócić uwagę na konieczność wolności wyrażania idei, dokonywania własnych wyborów i dostępności informacji. Od 24 września przez cały tydzień biblioteki i różne instytucje kulturalne zachęcają czytelników na świecie i w Polsce do sięgania po pozycje z listy książek zakazanych. Postanowiliśmy więc dokonać wyboru kilku interesujących propozycji czytelniczych na ostatni tydzień września.

Dostęp do książek ogranicza się z różnych przyczyn: najczęstsze to powody polityczne, obyczajowe i religijne. Już Platon w swoim dziele Państwo nawoływał poetów do autocenzury i opierania swoich dzieł na ideach dozwolonych przez rządzących. Wierzył, że dostęp zwykłych obywateli do informacji powinien być selekcjonowany. Pierwsze wiadomości o cenzurze obyczajowej pochodzą natomiast ze starożytnego Rzymu – cenzorzy odpowiadali nie tylko za spis ludności, lecz także czuwali nad moralnością.

Pierwsze spisy ksiąg zakazanych, podobne do tego, jak je dziś rozumiemy, pojawiły się wraz z chrześcijaństwem. Indeks ksiąg zakazanych pojawił się jednak dopiero w XVI wieku – miał być odpowiedzią na reformację i popularność druku, która przyczyniała się do szerzenia idei sprzecznych z naukami Kościoła katolickiego. Dopiero w 1966 roku Kongregacja Nauki Wiary ogłosiła, że indeks nie ma znaczenia dyscyplinarno-karnego, więc dzisiaj stanowi raczej wskazówkę, że dany tytuł nie realizuje oficjalnych nauk.

W czasach nowożytnych aż do teraz dużo większe znaczenie mają zakazy ustanowione przez prawo. Najsłynniejsze, obecnie klasyczne, pozycje trafiały na czarną listę władz z powodów głównie politycznych i obyczajowych. Ciekawym przykładem jest Rok 1984 George'a Orwella, który został zakazany w 1950 roku w ZSRR za antytotalitarny przekaz, natomiast w 1981 na Florydzie za… propagowanie komunizmu.

Idea obchodzenia Tygodnia Zakazanych Książek pochodzi ze Stanów Zjednoczonych. W 1982 roku, w odpowiedzi na coraz liczniejsze próby wycofywania książek ze szkół, księgarń i bibliotek, zdecydowano się odpowiedzieć nową tradycją. Ma ona uświadamiać, że wolność intelektualna jest nieocenioną wartością w społeczeństwie, a ograniczanie dostępu do informacji niesie niebezpieczne konsekwencje.

Książki ocenzurowane z powodów politycznych

Grona gniewu Johna Steinbecka

Historia najemnych farmerów wysiedlonych z rodzinnego domu w czasach Wielkiego Kryzysu, którzy muszą radzić sobie z wyzyskiem i dyskryminacją, została zakazana m.in. w Kalifornii. Z jednej strony potępiana przez wielu obywateli, a także ugrupowania polityczne, z drugiej strony stała się ogromnym bestsellerem. Jednocześnie w całym USA palono jej egzemplarze i czekano w ogromnych kolejkach po swój egzemplarz. Prawdopodobnie ta popularność i niejednoznaczny odbiór pozycji przyczyniły się do przyznania pisarzowi Literackiej Nagrody Nobla w 1962 roku.

Manifest komunistyczny Karola Marksa i Fryderyka Engelsa

Książka Karola Marksa została zakazana w 1878 roku w Niemczech po dwóch próbach zamachu na Wilhelma I, natomiast w 1933 roku była jedną z pozycji palonych publicznie przez nazistów. Nie uniknęła również wpisania do indeksu ksiąg zakazanych Kościoła rzymskokatolickiego.

W 2010 roku treść manifestu opublikowała na swoich łamach „Krytyka Polityczna” – pojawiły się wtedy wątpliwości, czy pismo nie złamało polskiego prawa. W Kodeksie Karnym czytamy bowiem: „za rozpowszechnianie materiałów o treści komunistycznej grozi kara grzywny lub pozbawienia wolności do lat 2”. Jednak okazuje się, że zagrożenie jest pozorne – treść musi być propagandowa, kodeks nie przewiduje kar za rozpowszechnianie jej w celach edukacyjnych, artystycznych lub naukowych.

Na zachodzie bez zmian Ericha Marii Remarque'a

Powieść niemieckiego weterana pierwszej wojny światowej to pozycja zdecydowanie antywojenna. Z rozkazu Josepha Goebbelsa zakazano wydawania książek Remarque’a, które miały być zniewagą dla Wermachtu, a następnie spalono wszystkie jego dzieła. W faszystowskich Włoszech uznano ją za przejaw antywojennej agitacji. Wzbroniono rozpowszechniania pozycji w Chicago i Bostonie w USA z powodów obyczajowych, a w Austrii i Czechosłowacji nie wolno było jej czytać żołnierzom w 1929 roku.

Książki zakazywane ze względów obyczajowych i społecznych

Charlie i fabryka czekolady Roalda Dahla

Dzisiaj znajduje się na liście lektur do szkoły podstawowej, jednak zakazano jej w bibliotece publicznej w Boulder (Colorado, USA), ponieważ uznano, że popularyzuje wśród dzieci ubogą filozofię życiową. To jeszcze nic – warto przy tej okazji wspomnieć, że Czerwony Kapturek został wycofany ze szkół w Kalifornii, bo… w koszyczku dla babci znajdowała się butelka wina.

Cierpienia młodego Wertera J.W. Goethego

Od czasów wydania książka Goethego cieszy się ogromną popularnością wśród młodzieży. Dzisiaj stała się być może punktem wyjścia do dyskusji na temat władz umysłowych głównego bohatera, lecz kiedyś niemalże wszyscy młodzieńcy chcieli być jak Werter, a panny jak Lotta. Ubierano się jak główni bohaterowie, cytowano fragmenty powieści i… nieszczęśliwie się zakochiwano. Przez wzrost liczby samobójstw prawdopodobnie spowodowanych zbyt dużym wpływem książki (w kieszeniach samobójców znajdowano jej egzemplarz) publikacja Cierpień młodego Wertera została zakazana przez Kościół katolicki. Zjawisko to doczekało się nawet swojej „specjalistycznej” nazwy – tzw. efekt Wertera lub „gorączka werterowska”.

Pani Bovary Gustave'a Flauberta

Teraz coś dla dorosłych. Arcydzieło Flauberta to dramat kobiety, która nie przystaje do wyobrażeń zarówno otoczenia, jak i własnych. Vladimir Nabokov, autor Lolity, która również uznawana była za pornograficzną i zakazana we Francji, Wielkiej Brytanii, Argentynie, Nowej Zelandii oraz RPA, powiedział o Pani Bovary, że „stylistycznie jest to proza, która robi to, co powinna robić poezja”. Książka nie tylko została ocenzurowana przez francuskich wydawców, lecz także uznana za „przestępstwo przeciwko moralności”, a autorowi wytoczono proces. W 1888 roku brytyjska gazeta „Tablet” nazwała Flauberta pornografem.

Książki zakazane z powodów religijnych

Szatańskie wersety Salmana Rushdiego

Powieść luźno inspirowana życiem proroka Mahometa została zakazana z powodu bluźnierstwa wobec Islamu w Bangladeszu, Egipcie, Indiach, Iranie, Kenii, Kuwejcie, Liberii, Malezji, Papui, Nowej Gwinei, Pakistanie, Senegalu, Singapurze, Sri Lance, Tanzanii, Tajlandii. Nie można jej wwozić do Arabii Saudyjskiej. 14 lutego 1989 roku Salman Rushdie został obłożony fatwą skazującą go na śmierć. Szatańskie wersety usunięto również z biblioteki publicznej w Kansas za zbezczeszczenie imienia  proroka.

Rzeźnia numer pięć Kurta Vonneguta

Książka Vonneguta uznawana jest dzisiaj za jedną z najwybitniejszych amerykańskich powieści antywojennych. W 1973 roku autobiograficzna historia jeńca wojennego, świadka bombardowania Drezna, była palona w Południowej Dakocie i w Michigan za poruszone w niej kwestie religijne. Pastor z Dakoty Północnej określił ją wtedy jako „narzędzie szatana”. Ponadto wycofano ją z wielu bibliotek szkolnych w USA za obsceniczność, wulgarny język, przemoc, bezbożność i niepatriotyczny obraz wojny.

Biblia

Uznaje się, że w czasach nasilenia się ruchów reformacyjnych Kościół katolicki zakazał czytania Biblii. Pismo Święte nie tyle jednak było zakazywane (przed Soborem Trydenckim), ile cenzurowane z powodu braku kontroli nad rozpowszechnianiem księgi i ingerowaniem w jej treść. Dopiero Sobór Trydencki uchwalił dekret uznający Wulgatę za podstawowe tłumaczenie i autentyczne źródło swoich nauk.

Biblia została zakazana w III Rzeszy w 1942 roku. Ogłoszono wtedy doktrynę Narodowego Kościoła Rzeszy, w związku z tym Pismo Święte miało zostać zastąpione  przez Moją walkę Adolfa Hitlera.

Może któraś z Waszych ulubionych książek znajduje się lub znajdowała na liście książek zakazanych? Podzielcie się z nami tytułem w komentarzach.

*

Na podstawie: WP, Booklips, Obliczy Kultury, Wikipedii