Kilka dni temu obchodziliśmy setną rocznicę wybuchu pierwszej wojny światowej. To dobra okazja, abyśmy przypomnieli sobie o tym konflikcie zbrojnym, o którym pamięć - jak mi się wydaje - pochłonął czas i drugi z wojennych koszmarów XX wieku. Zauważcie, że literatura częściej eksponuje motyw okrucieństwa drugiej wojny światowej (która zresztą miała zupełnie inny charakter niż jej poprzedniczka). Nie ma w tym nic niewłaściwego. Takie są fakty. Aby przenieść się w tamten czas, można sięgnąć po wojenne wspomnienia czy opracowania naukowe (wystarczy spojrzeć na tegoroczne zapowiedzi książkowe - polscy wydawcy zadbali o to, aby wybór był szeroki), można też wybrać świat fikcji literackiej inspirowanej historią - na przykład książkę Johna Boyne'a "Spóźnione wyznania".

Rok 1919. W Europie nie przebrzmiał jeszcze koszmar pierwszej wojny światowej. Dwudziestojednoletni Tristan Sadler - główny bohater i narrator "Spóźnionych wyznań" - jedzie do Norwich na spotkanie z Marian Bancroft. Chce jej przekazać listy, które pisała do brata, gdy ten walczył we Francji. Will Bancroft był osobą szczególnie bliską Tristanowi - tych dwóch trzymało się razem od pierwszego dnia szkolenia w Aldershot. Połączyła ich szczególna więź - więź, która stanie się przekleństwem. Nie zdradzę nic więcej. Powiem tylko, że jeśli myślicie, iż "Spóźnione wyznania" to prosta gejowska love story w wojennym entourage'u, której nie warto poświęcać czytelniczej uwagi, jesteście w błędzie. Ta opowieść jest dużo bardziej złożona, a historia Tristana i Willa na pewno was zaskoczy. Spotkanie z Marian nie tylko pozwoli bohaterowi wrócić myślami do okupowanej Francji, ale również pozbyć się brzemienia dręczącego sekretu. Czy jednak wyrzucenie z siebie prawdy wystarczy, aby normalnie żyć?

"Spóźnione wyznania" to książka, którą po prostu dobrze się czyta. Trudno się od niej oderwać. John Boyne pisze niezwykle sugestywnie i z dużym wyczuciem. Umiejętnie stopniuje napięcie. Tworzy niejednoznaczne postacie, każe im dokonywać trudnych wyborów. Choć na pierwszy plan wysuwa się tu rozbudowana psychologia bohaterów, równie ważne są wojenne realia. Autor "Chłopca w pasiastej piżamie" nie traktuje ich powierzchownie. Dzięki temu czytelnik widzi cały wojenny dramat - tragedię młodych chłopców, którzy z początku, to znaczy z perspektywy bezpiecznej bazy szkoleniowej, traktują wojnę jak prawdziwie męską zabawę i wspaniałą przygodę (ci, którzy stanowczo sprzeciwiają się walczeniu na froncie, spotykają się z powszechną pogardą i przemocą). Sytuacja zmienia się diametralnie, gdy wyszkoleni szeregowi trafiają do okopów. Nieludzkie warunki, świszczące nad głową kule, brud, choroby, wszy, nieustępujący strach, wszechobecna śmierć - to nowa codzienność wymuskanych angielskich dżentelmenów. Boyne pochyla się nad nimi - zrozpaczonymi, wariującymi, obojętniejącymi na cudze cierpienie i śmierć, zastanawiającymi się, po co to wszystko, dlaczego trzeba strzelać do tamtych po drugiej stronie - tak samo przerażonych, tak samo tęskniących za domem, tak samo marzących o ciepłym łóżku, tak samo szukających śladów normalnego życia w otaczającym ich koszmarze...

Co istotne, czytelnik tej powieści nie jest jedynie usytuowanym bezpiecznie nad książką obserwatorem, Boyne zmusza go bowiem do zadawania sobie niewygodnych pytań. Jak postąpiłbym na miejscu Willa, Tristana, Wolfa czy Miltona i - najważniejsze - czy mam prawo ich osądzać, mierzyć ich czyny inną niż wojenna moralnością? Te kwestie każdy musi rozstrzygnąć sam.

Warto sięgnąć po "Spóźnione wyznania". I wspomnieć tych, którzy cierpieli i ginęli przeszło sto lat temu w bezsensownej wojnie. To właśnie przez literaturę możemy się najbardziej zbliżyć do tamtych tragicznych czasów.