Książka ta to krótka historia przemian społeczno-politycznych w Europie Wschodniej w XX wieku.

Małe miasteczko w Słowacji, Levice. Rok 1938, dzień: pierwszy września. Trzech kilkunastoletnich chłopców spędza dzień na basenie miejskim. Wakacje skończyły się, ale pierwszy września to ostatni dzień wolności przed rozpoczynającymi się szkolnymi obowiązkami. Peter, Honza i Gabriel są kolegami z klasy i kochają się w jednej dziewczynie, koleżance Marii. Powstały w związku z tym problem postanawiają rozwiązać po męsku. Ten zostanie chłopakiem Marii, kto wygra wyścig pływacki...

Tak zaczyna się opowieść, w której wielka historia przeplata się z codziennością. Levice leżą na pograniczu słowacko - węgierskim i wkrótce chłopcy mieszkają na Węgrzech, choć nigdzie się nie przeprowadzali. W wyniku arbitrażu międzynarodowego ta część Czechosłowacji ma przypaść sąsiednim Węgrom. W 1939 wybucha wojna, powstaje państwo słowackie, po wojnie znów Levice znajdują się w budującej socjalizm Czechosłowacji. Liczne przemiany i zawieruchy polityczne w tym regionie Europy targają losami Petra, Gabriela i Jana (Honzy). Tym bardziej, że każdy z chłopców reprezentuje inną narodowość, a żaden z nich nie jest Słowakiem. Honza to Czech, Peter jest Węgrem, a Gabriel Żydem. To częste zjawisko na pograniczu w państwie wielonarodowym.

Pavol Rankov napisał swoją powieść z charakterystyczną dla Czechów i Słowaków lekkością, ironią i przymrużeniem oka. Tło historyczne i nastrój tamtych czasów odtworzył wiernie, nie popadając jednak w patos i unikając wielkich słów. Jest w związku z tym ta książka krótkim kursem historii współczesnej naszych sąsiadów Słowaków, a że są to sąsiedzi nam bliscy, więc losy mamy wspólne.

Powieść kończy pamiętny rok 1968. Pamiętny dla Czechów i Słowaków, przez nas Polaków wspominany ze wstydem. Jednak Pavol Rankov nikomu niczego nie wypomina. Po prostu pokazuje, że wielka historia państw i narodów miesza się z prywatną historią każdego z nas. A poza tym jest to wielka opowieść o przyjaźni. Bardzo ciekawa książka. Polecam i wcale nie dlatego, że na moim egzemplarzu widnieje dedykacja autora :)


Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej) (Rankov Pavol)