Powieść Kornela Makuszyńskiego "Szatan z siódmej klasy" powstała ponad siedemdziesiąt lat temu. O jej popularności świadczy utrzymujące się do dziś zainteresowanie czytelników, a także powstałe adaptacje radiowe, sceniczne i filmowe. Już sam tytuł wprowadza czytelnika w świat tajemnic i symboli, a fabuła dostarcza wielu zagadek. Czytający podąża za tokiem myślenia młodego detektywa i śledzi pasjonujące wakacyjne przygody bohaterów. Język powieści aż skrzy się od środków stylistycznych, przysłów, aluzji literackich, które uplastyczniają opisy postaci i sytuacji. Mieszanka komizmu z liryzmem wywołuje zarówno uśmiech, jak i wzruszenie. Z utworu promieniuje radość życia, optymizm, nabierają znaczenia takie wartości, jak: przyjaźń, miłość, praca, patriotyzm[1]. Czego chcieć więcej? A jednak...

Dzisiejsi młodzi czytelnicy mogą nie wiedzieć, że zainteresowanie twórczością Makuszyńskiego, którego krytyka nazywała pisarzem "ze słońcem w herbie", autorem "uśmiechniętych książek", "Słonecznym Panem"[2], gwałtownie zmalało po II wojnie światowej i sytuacja ta trwała aż do końca lat 50. XX wieku. Ingerowano w tekst jego powieści, a on sam zmarł w zapomnieniu. Przykładami zmia, wprowadzonych do tekstu "Szatana z siódmej klasy" mogą być chociażby: przeniesienie akcji z Bejgoły do Kleszewa, zamiana Wilna na Pułtusk, Wiliszek na Olszynki czy Żywotówki na Smolary, wprowadzenie informacji o tym, jakoby wieś Kleszewo, czyli Bejgoła, była w posiadaniu rodziny Gąsowskich od trzydziestu lat[3]. Akcja znanej adaptacji filmowej powieści z 1960 roku[4] została przeniesiona w czasy współczesne, więc matematyk, pan Iwo Gąsowski, jest tu konserwatorem zabytków, ostatni przedstawiciel rodu Żegotów (?), właścicieli pałacu w Bejgole, zginął podczas I wojny światowej, w 1945 roku państwo zaopiekowało się pałacem, którego tajemnicą jest sala portretów - ich ramy zabezpieczono na czas renowacji budynku w radzie narodowej, do akcji wkracza milicja... Dziwne? Obecnie chyba tak...

Aby znaleźć przyczyny tej sytuacji, posłużmy się fragmentami tekstu. Pozwolą one zrozumieć, o czym także jest "Szatan...". Przytoczone poniżej wypowiedzi profesora Pawła Gąsowskiego mogą wywołać zdziwienie, ale powaga, z jaką wypowiadał się na temat istotnych spraw, jest godna uwagi. Z racji słusznego już wieku miał wprawdzie zaniki pamięci, ale dotyczyły one wydarzeń obecnych, natomiast przeszłość widział jasno, co jest typowe. Był nestorem rodu Gąsowskich, z wykształcenia – historykiem, więc chyba nie jest przypadkiem, że to właśnie jemu pisarz powierzył ważną misję.

1. "Nowe pokolenie! Odważne pokolenie!"[5] – komentarz profesora Pawła Gąsowskiego do jednego z wyczynów Adama.

Akcja powieści rozgrywa się w 1937 roku, a więc – w granicach przedwojennej Polski, do której należało także Wilno. Prawdopodobnym pierwowzorem literackiej Bejgoły była Bejsagoła nad rzeką Kirszyną na Żmudzi (pow. szawelski) z pałacem rodziny Komarów[6]. Bohaterowie utworu to zarówno ludzie młodzi, jak i starsze pokolenie. Zwróćmy uwagę, że gdyby żyli oni w realnej rzeczywistości lat 30. XX wieku, dwa lata później, w 1939 roku, wzięliby udział w II wojnie światowej. W postaci Adama autor zebrał najlepsze cechy młodego pokolenia nazwanego później pokoleniem Kolumbów, i dokonał jego oceny. Nie przypuszczał zapewne, w jak tragicznych warunkach sprawdzi się ono w najbliższym czasie[7].

2. "Czy my strzeżemy tego domu, w którym od trzystu lat kwitło i umierało, umierało i kwitło nasze życie? Uczciwe, proste, szlachetne życie wielu pokoleń? (…) Marnieje malutka komórka tego wielkiego, pracowitego ula, co jest ojczyzną (...)"[8] – refleksje wzruszonego profesora po otrzymaniu listu z ostrzeżeniem "Strzeżcie domu".

Gąsowscy to stara, szlachecka rodzina osiadła na Wileńszczyźnie. Wybudowany przez nich przed około 300 laty dworek w Bejgole przetrwał do 1937 roku, ale w kiepskim stanie, a jego właściciele mieli długi. Nigdy nie dysponowali szczególnymi bogactwami, "więcej zbierali czerwonych grzybów niż czerwonych złotych", lecz byli ludźmi uczciwymi. Mimo trudności finansowych cenili staropolską gościnność i tradycje, o czym przekonał się Adam, kiedy do nich przyjechał. W rozumieniu profesora dwór w Bejgole jest nie tylko siedzibą jego rodu, ale i cząstką ojczyzny, a zatem nie chodzi tu o potocznie rozumiane pojęcie domu, ale także o symbolikę domu jako ojczyzny.

3. "Mój brat cierpi na polską chorobę, taką samą jak wielu innych: na przerost urojeń. Za wiele talentów, za mało męskiego, twardego charakteru! (...). Robimy często to, co do nas nie należy i robimy to źle, mogąc robić dobrze. Nudzi nas i niecierpliwi chodzenie po ziemi, więc chcemy latać po obłokach…(…) Zawali się najświetniejszy dom, co nie posiada fundamentów"[9] – to znowu słowa profesora, tym razem skierowane do Adama.

Mimo ukazania osób, których postępowanie zasługuje na nazwanie bohaterskim (żołnierze napoleońscy z 1813 roku; ksiądz walczący w powstaniu styczniowym 1863 roku; przodkowie Gąsowskich pomagający obcym w potrzebie), w powieści pojawia się także gorzka prawda o cechach naszych rodaków. Słowa te wyrażają słuszny niepokój o fundamenty naszego domu-ojczyzny, czyli o wychowanie młodego pokolenia zgodnie z tradycją naszych przodków i oczekiwaniami przyszłości.

Czy obecnie do końca rozumiemy powagę spraw ukazanych przez pisarza w powieści "Szatan z siódmej klasy" – jego troskę i niepokój o przyszłość naszego domu-ojczyzny?

O współczesnym odbiorze powieści K. Makuszyńskiego na poziomie szkoły podstawowej świadczą pisane przez uczniów ogłoszenia o sprzedaży dworku w Bejgole, chociaż, jak wiadomo, nawet Wanda na taką propozycję "pierwsza zakrzyknęła z oburzenia" i własną piersią "zasłoniłaby tę schorzałą chałupę"[10]; opowiadania o dowolnej przygodzie Adama, streszczenia – pomijające tło historyczne... Pytanie, czy "Szatan z siódmej klasy" powinien być lekturą dla uczniów obecnej szkoły podstawowej[11], zalecaną do czytania w całości, pozostawiam bez odpowiedzi.

Wypowiedzią artystyczną na temat powieści, pochodzącą z czasów, w których twórca ma znacznie większą swobodę i duże możliwości techniczne, jest także powstała w 2006 roku nowa ekranizacja "Szatana z siódmej klasy" w reżyserii Kazimierza Tarnasa. Ukłonem w stronę twórców poprzedniego filmu jest chociażby rozbrzmiewający w niej znany z obrazu Marii Kaniewskiej utwór "Lato, lato" i wystąpienie sędziwej pani reżyser w roli gospodyni księdza Kazury. Nie znajdziemy tu jednak sceny z listem wzywającym: "Strzeżcie domu"...


---
[1] Por. D. Piasecka, "Proza Kornela Makuszyńskiego dla młodego odbiorcy. Zarys problematyki", PWN, 1984, s. 75-84.
[2] J. Kowalczykówna, "Wstęp", w: Kornel Makuszyński, "Szatan z siódmej klasy", Wydawnictwo "Śląsk", 1990, s. 7.
[3] Nota edytorska, w: Tamże, s. 280.
[4] Film fabularny "Szatan z siódmej klasy" w reżyserii Marii Kaniewskiej (1960 r.).
[5] Kornel Makuszyński, dz. cyt., s. 250.
[6] Informacja na podstawie strony internetowej PTTK, Oddziału "Mazowsze", gdzie proponuje się "Wycieczki na Kresy: Dolina Issy – szlakiem Czesława Miłosza". W tekście znajdujemy fragment: "Bejsagoła: pałac Komarów, sam w sobie piękny, bez wątpienia znany Makuszyńskiemu, prawzór Bejgoły z »Szatana z siódmej klasy« (w parku »domek Francuza« i miejsce ukrycia skarbu), kościół".
[7] Por. S. Zieliński, "Posłowie", w: Kornel Makuszyński, "Szatan z VII klasy", wyd. Nasza Księgarnia, 1974, s. 275-281.
[8] Kornel Makuszyński, "Szatan z siódmej klasy', Wydawnictwo "Śląsk", 1990, s. 245.
[9] Tamże, s. 171.
[10] Tamże, s. 107.
[11] Wybrane opracowania na temat lektury:
- B. Borowiec, M. Kątny, "Szatan z siódmej klasy Kornela Makuszyńskiego", Wydawnictwo Gens (Biblioteka Analiz Szkolnych, 3), Kielce 1999;
- T. Bugajska, "Szatan z siódmej klasy. Kornel Makuszyński", w: T. Bugajska, H. Tetelewska-Molendys, "Lektury szóstoklasisty. Ćwiczenia, testy, krzyżówki", Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, 1996, s. 53-59;
- J. Jawor-Baranowska, "»Szatan z siódmej klasy« – nowe spojrzenie", w: "Język Polski w Szkole IV – VI" 2011/2012 nr 4, s. 33-65.