Narratorem powieści jest kot mieszkający u nauczyciela imieniem Kushami („Apsik”). Jego postać, a także jedność miejsca akcji – wszystkie zdarzenia dzieją się w domu nauczyciela lub w bliskim jego sąsiedztwie – sprawiają, że luźnie epizody wiążą się w jedną całość tematyczną. Lecz to nie zdarzenia z życia narratora decydują o rozwoju akcji i wartości dzieła – choć posłużenie się nowym chwytem, jakim było ukazanie społeczeństwa ludzi z perspektywy zwierzęcia, z pewnością sprzyjało popularności – to przede wszystkim wnikliwe obserwacje życia społeczno-obyczajowego średniej warstwy Japonii, podane z dużą dozą humoru, spełniły oczekiwania czytelników, już nieco znudzonych romantycznymi, wydumanymi i odległymi od rzeczywistości powieściami popularnych pisarzy.

Natsume, ukazując zachowanie i wypowiedzi Kushamiego, jego przyjaciół i znajomych, poddaje ostrej krytyce fałsz i zło poszczególnych ludzi i całego społeczeństwa. Akcja dzieje się w okresie wojny z Rosją. Wojenna propaganda wzywała wszystkich do wysiłku dla osiągnięcia nadrzędnego celu – zwycięstwa. Zgodnie z tą propagandą w japońskim żołnierzu tkwił duch Yamato – duch Japonii. Sōseki z dużą odwagą poddawał krytyce ówczesny szowinizm, kpił z owego ducha Yamato, wynoszącego Japończyków ponad inne narody. Kpił też i ironizował z inteligencji, która zatraciła poczucie własnej tożsamości i przejmowała z entuzjazmem wszystko, co napływało z Zachodu.

W ten sposób poddawał bezlitosnej krytyce całą nową cywilizację burżuazyjnej Japonii. Szczególnie wiele uwagi poświęcił indywidualizmowi, który fałszywie rozumiany – prowadził do skrajnego egoizmu i do ostrych konfliktów powodujących rozkład rodziny i innych grup społecznych. Pod koniec powieści „Jestem kotem” autor rysuje nawet groteskową wizję śmierci całej ludzkości*.


---
* Mikołaj Melanowicz, "Posłowie", w: Sōseki Natsume, „Jestem kotem”, przeł. Mikołaj Melanowicz, KiW, 1977.